آیا شهرداری به یک میزان در مناطق مختلف شهر هزینه می‌کند؟ آیا مناطق برخوردارتر سهم بیشتر از منابع مالی شهر دارند؟ آیا گرایشی سیستماتیک در صرف منابع عمومی به نفع ثروتمندان در شهر در جریان است؟
این پرسش از این نظر حائز اهمیت است که تصور غالب این است که طبقه ثروتمند عموماً از نفوذ بیشتری در سیاست‌گذاری برخوردار است و به همین دلیل محتمل است منابع عمومی را هم بیشتر در خدمت خود خرج کند.
فرض ما این است که چنین رویه‌ای به صورت سیستماتیک در شهر وجود ندارد که منابع شهرداری به نفع ثروتمندان مصرف شود. اما تلاش می‌کنیم با گردآوری داده و کمّی کردن مسئله، عدم سوگیری شهرداری نسبت به مناطق را زیر سوال ببریم.
برای پاسخ به این پرسش به دو شاخص نیاز داریم:
- شاخصی از ثروت ساکنان مناطق مختلف
کمیّتی که برای تامین منظور اول مناسب است متوسط قیمت متر مربع ملک در منطقه است. این شاخص تا اندازه مناسبی وضعیت نسبی ساکنان مناطق از نظر ثروت را به طور متوسط را به ما نشان می‌دهد.
- شاخصی از هزینه‌کرد شهرداری در مناطق مختلف
به عنوان یک شاخص اولیه از هزینه‌کرد شهرداری در مناطق، مجموع قراردادهای کلان شهرداری (بالای ۲۵۰ میلیون تومان) با پیمانکاران از شهریور ۱۳۹۶ تا آذر ۱۳۹۸ که در سامانه شفاف منتشر شده بود را مبنا قرار دادیم. در قراردادهای هزینه‌ای منتشر شده در سامانه شفاف، اطلاعات ۴۶۰۰ قرارداد وجود دارد. بسیاری از این قراردادها توسط شهرداری‌های مناطق با پیمانکاران منعقد شده و برخی دیگر نیز با توجه به موضوع قرارداد جغرافیایی مشخصی دارند و می‌توان مبلغ قرارداد را به مناطق مشخصی از شهر نسبت داد.
از تعداد ۴۶۰۰ قرارداد، ۳۳۸۰ قرارداد را می‌توان به مناطق نسبت داد (۷۳%). این قراردادها تقریباً ۶۵% مجموع ریالی کل قراردادها را به خود اختصاص می‌دهند. مابقی قراردادهایی هستند که به صورت مستقیم در محدودۀ جغرافیایی مناطق هزینه نمی‌شوند مانند قراردادهای برون‌سپاری سازمان بهشت زهرا یا سایر قراردادهایی که به نهادهای بالادستی شهرداری کارفرمای آن هستند و به کلیت شهر مرتبط می‌شود.
در نهایت شاخصی که برای تامین این منظور استفاده شده مجموع مبلغ قراردادهای کلان شهرداری در مناطق مختلف شهر تا آنجا که امکان جاگذاری قرارداد در شهر امکان‌پذیر بوده است.
مدلسازی
برای سنجش نسبت هزینه‌کرد شهرداری در مناطق با سطح برخورداری هزینه‌کرد شهرداری به یک مدل نیازمندیم که آن را به صورت زیر تعریف می‌کنیم.
با توجه به غلبۀ ماهیت عمرانی و خدماتی در قراردادهای کلان شهرداری مساحت و جمعیت در متغیرهای مستقل مدل در نظر گرفته شده‌اند.
رشد قیمت نیز چون با هزینه‌کرد شهرداری در مناطق و رونق آن‌ها در ارتباط است برای مطالعه معنادار بودن ضریب قیمت متر مربع (a1) به عنوان متغیر مستقل در مدل آورده شده است.
تمامی مقادیر فوق از منابع زیر برای ۲۲ منطقه تهران گردآوری و محاسبه شده‌اند:
- سامانه شفاف شهرداری تهران، قراردادهای کلان شهرداری
- داده‌نمای شهرداری تهران، جمعیت و نیروی انسانی
- گزارش تحولات بازار معاملات مسکن شهر تهران، بانک مرکزی
اگرچه تعداد نقاط داده برای مدلسازی زیاد نیست، اما متغیرهای مدل از توزیع نرمال دور نیستند و می‌توان یک مدل خطی به آن‌ها برازش کرد. انتخاب الگوی خطی بجای الگوی مراتب بالاتر پس از تحلیل مقادیر مانده در بخش پیوست مورد ارزیابی قرار خواهد گرفت.
توصیف متغیرهای مدل
توزیع متغیرهای مستقل
توزیع متغیر وابسته
نرمال‌سازی متغیرها
به منظور هم مقیاس کردن (نرمال سازی) متغیرها میانگین از آن‌ها کم شده و بر انحراف معیار تقسیم شده‌اند. برای متغیر رشد قیمت این نرمال سازی اتفاق نیفتاده است.
نتایج مدلسازی
نتایج برازش مدل خطی به داده‌ها با روش کمینه مجموع مربعات خطا (LSM) در جدول زیر آمده است.
ضرایب محاسبه شده برای متغیرهای جمعیت، مساحت رشد قیمت معنادار است (p-value < 0.1). به بیان دیگر با افزایش جمعیت و مساحت هزینه‌کرد شهرداری در مناطق به طور متوسط افزایش می‌یابد.
اما ضریب محاسبه شده برای به قیمت متر مربع به عنوان شاخصی از برخورداری منطقه (a1) تمایز معناداری با صفر ندارد. به عبارت دیگر با داده‌های گردآوری شده نمی‌توان فرضیه عدم تبعیض در هزینه‌کرد شهرداری تهران در سطح مناطق شهر را رد کرد. در عین حال این شواهد سوگیری شهرداری برای هزینه بیشتر در مناطق کم‌برخوردار یا وجود سیاست‌هایی از جنس تبعیض مثبت را نیز تقویت نمی‌کند.
نتیجه
بررسی قراردادهای هزینه‌ای کلان شهرداری تهران نشان می‌دهد شواهدی مبنی بر وجود تبعیض سیستماتیک در هزینه‌کرد شهرداری در مناطق برخوردار و کم‌برخوردار نشان نمی‌دهد. در عین حال علائمی از حمایت سیستماتیک از مناطق کم‌برخوردار نیز در این قراردادها به چشم نمی‌خورد. جمعیت و مساحت منطقه متغیرهای موثرتری در توضیح هزینه‌کرد شهرداری در هر منطقه هستند.